Bioluminescentie in de natuur: 10 lichtgevende organismen

Een maaltje scoren, een vijand afschrikken of jezelf verstoppen in het licht van de maan. In de natuur komt een lichtje dikwijls goed van pas. Allerlei organismen produceren dan ook natuurlijk licht: bioluminescentie. Bekende voorbeelden zijn zeevonk en het vuurvliegje – maar er zijn ook lichtgevende paddenstoelen. En ken je de aandoenlijke Hawaïaanse dwerginktvis al, die zichzelf verstopt in een felle bundel zelf geproduceerd licht? Roots zet 10 lichtgevende organismen in de schijnwerpers. 

Bioluminescentie

Bioluminescentie is het vermogen van organismen om zelf licht te creëren. Het verschilt dus van biofluorescentie, waarbij organismen pas licht kunnen uitstralen nadat ze zelf licht hebben geabsorbeerd. Bioluminescerend licht is doorgaans blauw, maar kan ook violet,blauwgroen, of – in zeldzame gevallen – rood zijn.

Bioluminescentie komt vooral onder water voor. Zo’n 80 tot 90 procent van de dieren die 200 tot 1.000 meter onder zeeniveau leeft is lichtgevend, aldus het Amerikaanse instituut voor Meteorologie en Oceanografie (NOAA). In deze top tien van lichtmakers staan dus vooral bewoners van die twilightzone onder water. Maar hij bevat óók lichtgevende organismen boven water, zoals bioluminescerende paddenstoelen en de glimworm – beter bekend als vuurvliegje.

10x bioluminescentie in de natuur

1. Hawaïaanse dwerginktvis

Het bioluminescerende dier met de grootste aaibaarheidsfactor is vast de Hawaïaanse dwerginktvis. Hij zwemt in de kustwateren bij Hawaï en is slechts zo’n 3 centimeter. Overdag begraaft hij zich onder het zand, ’s nachts jaagt hij op garnaaltjes. Daarbij ontsteekt hij zijn eigen lichtje met dank aan één specifieke soort lichtgevende bacterie in zijn lichtorgaan-inktzak.

Hoe meer van die kleine lichtgevende kameraadjes hij daarin opneemt, hoe feller zijn licht schijnt. Tot hij net zo’n fel licht verspreid als de maan en de sterren. Zo voorkomt hij dat hij een schaduw werpt op de zeebodem, en is hij van onderaf niet te zien. Een sterk staaltje tegenlicht als camouflage dus.

Bekijk ook:
Spectaculaire beelden van ‘glazen octopus’ in de Grote Oceaan
Unieke opnames van de iriserende dekenoctopus – ook wel ‘regenboogoctopus’ genoemd vanwege zijn fantastische kleuren

2. Glimworm

Op plek twee de glimworm, één van de meest bekende lichtgevende dieren. Hij staat beter bekend als vuurvliegje, maar in feite is het vlieg noch worm: het is een klein kevertje. In organen in zijn achterlijfje zit het lichtgevende pigment luciferine. Dat kan oxideren, waarbij licht vrijkomt.

Wereldwijd zijn er zo’n 2.000 soorten glimwormen; de meesten leven in de tropen. In Nederland en België leven 3 soorten glimwormen, waaronder de kleine glimworm. De mannetjes daarvan doen de naam ‘vuurvliegje’ het meest eer aan. Zij maken al vliegende, net na zonsondergang, fel licht. Wil je zo’n natuurlijke lichtshow met eigen ogen zien? De meeste kans maak je in juni en juli. In Nederland in (Zuid-)Limburg en het Rijk van Nijmegen, in België in de bossen rond Brussel, Landen en de Voerstreek. Check waarneming.nl voor de actuele waarnemingen. Hieronder zie je de glimwormen in actie in natuurgebied Sint-Jansberg (Noord-Limburg).

Lees ook:
De Brunssummerheide in Limburg is een bijzonder natuurgebied waar je in de herfst goed kunt wandelen. Met dit natuurommetje van Roots loop je over oeroud en zuiver zand én je passeert het brongebied van de Roode Beek.

3. Kristalkwal

Ongeveer de helft van alle kwallen is bioluminescerend, aldus het Scripps Institution of Oceanography van de Universiteit van San Diego. Zo ook de kristalkwal, die zwemt bij de westkust van Noord-Amerika. Hij produceert eerst blauwe lichtflitsen, die door groen fluorescerend eiwit (GFP) worden omgezet in groen licht. Een bijzonder trucje, dat zelfs een wetenschappelijke doorbraak teweegbracht. Wat de kristalkwal precies heeft aan zijn bioluminescentie is onduidelijk. Wellicht schrikt hij zo vijanden af, net als menig ander bioluminescerend dier.

Pakweg de helft van de kwallen is bioluminescerend: ook de kristalkwal. Video: Getty Images

4. Hengelaarvis

De hengelaarvis leeft in de donkere diepzee. Zijn naam dankt deze soort aan de wijze waarop hij jaagt: met een soort hengel. Aan die hengel zit een ‘lampje’, dat licht geeft dankzij lichtgevende bacteriën. De hengelaarvis lokt er zijn prooien mee. Eigenlijk moeten we zeggen ‘zij’: alleen de vrouwtjes hebben zo’n lampje.

Klinkt best schattig, een vis met een verlicht hengeltje. Maar de hengelaarvis oogt behoorlijk intimiderend. Je ziet het beter op deze unieke, bewegende beelden, gemaakt door het Monterey Bay Aquarium Research Institute (MBARI).

5. Lantaarnvis

Een andere lichtgevende diepzeevis is de lantaarnvis. Dit kleine visje heeft lichtgevende organen gevuld met bacteriën, pal onder zijn ogen. Die organen kan hij zelf bedekken met zwarte huidflappen om ze even uit te zetten – vandaar dat hij ook wel bekend staat als ‘knipperlichtvis’. Er zijn zo’n 250 soorten lantaarnvissen, elke soort maakt zijn eigen unieke licht. Biologen ontdekten pas vrij recent dat een bepaalde soort zijn licht ook gebruikt om in de duisternis scholen te vormen en te communiceren. De Amerikaanse zeebioloog David Gruber legde het vast op video voor National Geographic.

6. Zeevonk

Zeevonk is een eencellige, lichtgevende alg. Licht gebruikt deze micro-alg als afleidingsmanoeuvre: met een felle flits verwart en verblindt hij roofdieren. Ook communiceren de eencellige diertjes vermoedelijk onderling met elkaar via lichtflitsen. Doordat ze met miljoenen tegelijk meedeinen op de golven creëren ze in het donker een blauwe gloed.

Dit indrukwekkende natuurverschijnsel komt wereldwijd voor, steeds vaker ook in Nederland. Het doet zich vooral voor in de (late) lente en (vroege) zomer, waar en wanneer precies is vooraf niet te voorspellen. Wil je zeevonk zien? Houd dan vooral waarnemingen in de gaten, check Instagram (via #zeevonk), of word lid van de Facebookgroep Zeevonk Alert. Hieronder zie je videobeelden van zeevonk bij Terschelling, in juni 2017.

7. Paddenstoel

Zo’n 70 tot 100 paddenstoelsoorten zijn bioluminescerend. Eind 2020 ontdekten wetenschappers een kleine, lichtgevende soort in India. Overdag leken de paddenstoeltjes met een hoedje van zo’n 3 tot 15 millimeter heel eenvoudig. ’s Nachts veranderden ze in magisch groen gloeiende creaties – hier op video te zien.

Waarom paddenstoelen precies licht maken verschilt waarschijnlijk per soort of per onderdeel dat oplicht, vermoeden mycologen. Sommige soorten lokken insecten met hun lichtje, en zorgen zo dat hun sporen worden verspreid. Een slim foefje, als je groeit op dichtbegroeide plekken waar de wind dat niet (voldoende) doet. In Nederland komen twee soorten lichtgevende paddenstoelen voor: de lantaarnzwam en de echte honingzwam.

8. Diepzeegarnaal

Ook diepzeegarnalen hebben fotoforen. Die gebruiken ze net als de Hawaïaanse dwerginktvis om zich slim te verstoppen in het maanlicht. Ook kunnen ze dankzij die fotoforen zelf licht waarnemen, ontdekten wetenschappers in 2020. Vermoedelijk kunnen ze zich daardoor nog beter aanpassen aan (het licht van) hun omgeving.

Er zijn zelfs diepzeegarnalen die licht ‘kotsen’, om zo bijvoorbeeld in een gevaarlijke situatie verwarring te scheppen en zelf te ontsnappen.

Deze garnaal heeft hele lange lichtgevende voelsprieten. Video: met dank aan NOAA Office of Ocean Exploration and Research, 2016 diepzee verkenning van de Marianentrog

9. Valse doornhaai

Het was al bekend dat er bioluminescerende kleine haaien zijn, zoals de angstaanjagende koekjessnijder. In 2021 ontdekten wetenschappers echter dat ook drie grotere haaiensoorten bioluminescerend zijn. Ze zenden een zacht, blauwgroen licht uit via cellen op hun huid. 

Voor zover bekend is de valse doornhaai het grootst gewervelde lichtgevende dier op aarde. Hij heeft dat licht vermoedelijk niet nodig als tegenlicht, om zichzelf van onderaf minder zichtbaar te maken. Groot als hij is heeft hij minder vijanden. Hij zwemt echter nogal traag. Zijn eigen licht kan hij vermoedelijk goed gebruiken om (sneller zwemmende) prooien te grijpen.

10. Stoplichtgrootbek

De stoplichtgrootbek is een kleine vis in de diepzee met doorzichtige tanden en een heel bijzondere gave: hij produceert rood licht. Pal onder elk oog zit een traanvormige rode fotofoor. Op die manier ziet hij andere diepzeebewoners heel goed, zoals je ziet op deze video. Zijn prooien zien hem niet: zij kunnen géén rood licht waarnemen en bovendien is de stoplichtgrootbek inkzwart. Onder die rode koplamp zit overigens ook een groene fotofoor, vandaar zijn naam stoplichtgrootbek.

Meer lezen

In dit rijtje stonden al enkele vissen met behoorlijk intimiderende looks. Wil je meer huiveren? Roots zette deze 10 afschrikwekkende vissen op een rijtje.

Foto bovenaan: Getty Images
Bronnen: o.a. micropia.nl, Science Daily, Scientific American, Nature, NOAA, CNN