Planktonium: magische film over de wonderlijke wereld van plankton

“Een ruimtereis door een onbekend universum, bevolkt door alien-achtige wezens. Onzichtbaar voor het blote oog maar van levensbelang voor het hele ecosysteem.” Zo beschrijft fotograaf en filmmaker Jan van IJken ‘Planktonium’, zijn nieuwste fotoserie en korte film over de wonderlijke wereld van plankton.

In maart 2020 interviewden we Jan al voor de rubriek ‘In de ban van…’. In het geval van Jan is dat ‘verwondering’. Hij is verslaafd aan alles wat leeft, hoe klein ook, en was destijds druk bezig met zijn nieuwste project: plankton – microscopisch kleine waterorganismen.

“In één druppel slootwater zit al onvoorstelbaar veel leven. Mensen reizen naar Afrika om olifanten, leeuwen en giraffen te zien. Ik denk weleens dat ze daardoor vergeten hoe mooi het dicht bij huis is. Er is zó veel, je kunt het gewoon niet begrijpen. Het is een wonder.” Elke keer als Jan van IJken een verse druppel slootwater onder zijn microscoop legt, is het een ontdekkingsreis. ‘Een reis door een mysterieuze wereld, en dat gewoon uit de vijver om de hoek. We spraken hem er uitgebreid over, nadat hij ’s ochtends vroeg al op pad was geweest.

Planktonium: ‘the making of’

Met twee plastic tassen aan het stuur komt hij aangefietst. “Ik wilde nog even wat plankton uit een vijver verderop vissen. Daar zit altijd wat moois. We kunnen het zo onder de microscoop leggen.” Hij houdt een jampot tegen het licht. “Sommige beestjes zijn zelfs met het blote oog te zien. Kijk, de watervlooien bewegen.” Hij vertelt dat hij eindeloos kan doorgaan met filmen van het kleine spul. “Daarom is zo’n film maken monnikenwerk. Ik begin met me te verbazen en film gewoon. Het enige wat ik van tevoren weet, is dat ik alles op een zo mooi mogelijke manier wil laten zien. Er moet esthetiek in zitten. Het licht, de compositie, alles moet kloppen. Het gaat om mooi beeld. Ik film zonder script. Gaandeweg ontstaat een verhaal. Misschien duurt het daarom zo lang bij mij. Misschien ook wel omdat ik nog van alles aan het ontdekken ben. Ik maak er een halve biologiestudie van.”

We lopen naar het kamertje waar zijn microscopen staan – hij heef een heel rijtje. Van IJken werkt een druppel water tussen twee door minuscule drupjes vaseline gescheiden glaasjes. En dan: wow! Even zijn we stil. Er gebeurt van alles in die paar druppels water. “Dit hier is een diatomee, een kiezelwier. Je hebt ze in ongelooflijk veel variaties en in de mooiste vormen. En daar gaat de watervlo, ze heeft eitjes, ik tel er wel zeven! Dat is zo geweldig van die minuscule dieren, je kunt er vaak dwars doorheen kijken. Dat slurfje daar is de darm. En daar zie je een oog.

Elke keer weer als ik door die microscoop kijk, is het een ontdekkingsreis. Steeds is het een verrassing wat ik tegenkom, dat maakt het zo fascinerend. Het is puur futurisme, die microscopisch kleine wezens. Ze hebben de meest waanzinnige vormen. En het onbegrijpelijke: de meeste mensen weten niet eens van hun bestaan. Daarom maak ik nu een planktonfilm. Echt alleen om de schoonheid te laten zien. Ik verkondig er geen boodschap in. Nou ja, ik hoop dat mensen het gaan zien. Dat wonderlijke waar ik zelf steeds weer zo verbaasd over ben. Het is oneindig.”

Coscinodiscus (diatoms) | Foto Jan van IJken

Manteldiertje (Oikopleura) | Foto Jan van IJken

Een watervlo (Daphnia pulex) met embryo’s | Foto Jan van IJken

Planktonium: de fotoserie en film

De fotoserie en korte film (15:23 minuten) over die magische wereld van microscopisch plankton zijn nu afgerond. Het resultaat? “Een ruimtereis door een onbekend universum, bevolkt door alien-achtige wezens. Onzichtbaar voor het blote oog maar van levensbelang voor het hele ecosysteem”, aldus Jan. Die wonderlijke onbekende wereld verdient het om gezien te worden. Fytoplankton (minuscule plant-achtige cellen) produceert namelijk de helft van alle zuurstof op aarde, net als planten en bomen op het land doen. Zoöplankton vormt de basis van de voedselketen in het water. Plankton speelt ook een grote rol in de wereldwijde koolstofcyclus. Het plankton wordt bedreigd door klimaatverandering en de opwarming en verzuring van oceanen.

Voor zijn fotoserie en korte film verzamelde Jan die wonderlijke minuscule wezens op diverse plekken in Nederland, uit zowel zout-als zoet water. Vervolgens filmde hij het plankton door zijn microscopen. “Het resultaat onthult de schoonheid en de delicate structuren van de organismen in groot detail. De film, zonder enige vorm van commentaar of voice-over, is een typische film op de grens van kunst en wetenschap”, zo omschrijft Jan het resultaat.

En die wonderlijke wereld hóór je zelfs ook, in Planktonium. De Noorse kunstenares Jana Winderen maakte namelijk een geluidscompositie voor de film. Met haar hydrofoons neemt Jana onderwater geluidsomgevingen en organismen op, die voor het menselijk oor niet of moeilijk hoorbaar zijn.

Benieuwd naar de film?
Je kunt Planktonium zelf zien via Vimeo On Demand, hieronder zie je vast een klein gratis voorproefje. Of bekijk ‘m in Museum De Lakenhal in Leiden: daar is hij vanaf 22 januari te zien in het kader van Leiden European City of Science 2022.

Planktonium – SHORT VERSION door Jan van IJken op Vimeo. Regie, productie en camera Jan van IJken | Geluidscompositie Jana Winderen | Montage Jan van IJken en Metje Postma | Geproduceerd met financiële steun van Gemeente Leiden en Stichting Oog op de Natuur.

Over Jan van IJken & zijn eerdere werk 
Jan van IJken (1965) is filmmaker en fotograaf in Leiden. Zijn werk bevindt zich op het grensvlak tussen kunst en wetenschap en hij is geïnteresseerd in geheimen van de natuur, microscopie, embryologie en de relatie tussen mens en dier. Hij werkt als autonoom kunstenaar en met zijn laatste films ‘The art of flying’ en ‘Becoming’ heeft hij een groot en breed publiek bereikt.

The art of flying – short 2 min version door Jan van IJken op Vimeo.

BECOMING – Trailer door Jan van IJken op Vimeo.

CREDITS: TEKST MARLOES BLOM / MARJOLEIN VAN ROTTERDAM / JAN VAN IJKEN | FOTOGRAFIE JAN VAN IJKEN

Meer lezen

• Wil je zelf ook plek bieden aan zo’n magische en zo belangrijke onderwaterwereld, ook al zie je die niet met het blote oog? Maak dan een (mini)vijver. Een tuinvijver is, hoe klein ook, echt een verrijking voor je (mini)tuin. Wij vertellen je hoe je zo’n tuinvijver eenvoudig zelf maakt.
• Een maaltje scoren, een vijand afschrikken of jezelf verstoppen in het licht van de maan: ook in de natuur komt een lichtje dikwijls goed van pas. Allerlei organismen produceren dan ook natuurlijk licht: bioluminescentie. Van de aandoenlijke Hawaïaanse dwerginktvis tot de afschrikwekkende hengelaarsvis, van magisch groen oplichtende paddenstoelen tot neon-blauw zeevonk en koraal. Roots zet 10 lichtgevende organismen in de spotlights.