De libel in 7 wonderlijke weetjes

De libel was er al miljoenen jaren voor de dinosauriërs. Hij is een briljante jager, en zijn onnavolgbare vliegmanoeuvres fascineren en inspireren wetenschappers wereldwijd. En dan heeft hij ook nog eens ogen waarmee hij een panoramisch zicht heeft – in een ontzaglijke hoeveelheid kleuren. Roots duikt in de wonderlijke wereld van de libel.

1. Vijf ogen

Een libel heeft niet twee, maar vijf ogen. Zijn twee grote ogen liggen tegen elkaar aan bovenaan zijn kop, en leveren een panoramisch zicht op van vrijwel 360 graden. Die grote facetogen bevatten elk 30.000 deeloogjes (ommatadia). En dan heeft een libel bovenaan zijn kop ook nog eens drie enkelvoudige, kleine ogen (ocelli).

2. Giga kleurenvisie

Een mens kan zo’n miljoen kleuren zien. Hij heeft rood-, blauw- en groen lichtgevoelige kegeltjes en ziet alle mogelijke mengelingen van die primaire kleuren. Maar dan de libel. Die kan UV-licht waarnemen, én heeft tot wel 30-33 verschillende opsines (lichtgevoelige eiwitten in de ogen). Daarvan ziet hij alle mogelijke kleurencombinaties, een stuk meer dan een miljoen. Nogal een ‘opgevoerde kleurenvisie’ dus, zoals New Scientist het noemt – wellicht de beste van alle dieren. Voor een libel is de wereld een gigantische caleidoscoop. 

3. Briljante vlieger (maar geen loper)

Zijn drie kleine ogen gebruikt een libel vooral om te navigeren in de lucht. Hij lokaliseert er de horizon mee, en kan zo zorgen dat hij (weer) stabiel vliegt. Een libel kan in alle richtingen vliegen, zelfs achteruit, tot wel zo’n 54 km per uur. Hij kan zijn vleugels apart van elkaar bewegen, kan zijn vliegrichting razendsnel wijzigen, en maakt talloze vliegmanoeuvres zonder een duidelijke koers te volgen. Hij beschikt over een subliem staaltje ‘flight control’, aldus professor Jane Wang van Cornell University. Zij ontdekte eerder dit jaar dat een buitelende libel zich met slechts 3 of 4 vleugelslagen 180 graden kan omkeren en zo weer rechtop vliegt – in slechts 200 milliseconden.

Zo’n omgekeerde achterwaartse salto maakt een libel, na een vlucht ondersteboven, automatisch dankzij zijn bouw, constateerden Britse wetenschappers vorig jaar. Je kunt het zien op de video hieronder. Australische wetenschappers lieten zich onlangs bij de ontwikkeling van een drone inspireren door – de aerodynamische eigenschappen en bouw van – deze supervlieger.

Hoe goed hij ook kan vliegen, zo belabberd loopt een libel. Zijn zes poten zijn behaard en lang, en vooral handig om er al vliegend prooien mee te grijpen, en zich vast te klemmen aan bijvoorbeeld rietstengels.

4. Hij kan de zwaartekracht trotseren

Een mens valt doorgaans flauw bij een zwaartekracht (G-kracht) van 4 tot 5. Eén G-kracht staat gelijk aan het lichaamsgewicht – bij het langduriger ervaren van teveel G-kracht kan het hart simpelweg de druk niet meer aan. Al het bloed zit dan in het onderlichaam, dus krijgen de hersens geen zuurstof meer. De libel doet echter niet onder voor een straaljagerpiloot en weerstaat tijdens zo’n ultrasnelle wending een zwaartekracht van wel 9G. En hij draagt daarbij geen speciaal pakje….

5. Lang(st)e afstandsvlieger

De wereldzwerver (Pantala flavescens) is slechts zo’n 4,5 cm groot, maar overbrugt gigantische afstanden. Dat concluderen Amerikaanse biologen uit het feit dat populaties van deze libel, met enorm gelijke genetische profielen, leven in o.a. Texas, Canada, Japan en Korea. Je kunt ‘m treffen op elk continent, behalve op Antarctica – en ook in Europa wordt deze libel niet vaak gezien.

Zweedse wetenschappers analyseerden onlangs de fysieke eigenschappen van de wereldzwerver en berekenden hoe lang hij kan vliegen, uitgaande van de hoeveelheid energie in zijn kleine lijfje en weerkundige modellen. Hun conclusie: deze libel kan inderdaad migreren van India naar Oost-Afrika, en dus de Indische Oceaan oversteken. Daarmee is de wereldzwerver verhoudingsgewijs, zijn kleine lijfje in aanmerking genomen, het dier dat de langste migratieroute aflegt.

6. Meesterjager

Zijn unieke bouw maakt de libel een van de beste jagers van alle dieren – zo niet de allerbeste. Hij vliegt rond als een helikopter, speurend naar maaltjes. Die maaltjes ziet hij dankzij zijn superogen zelfs als ze heel snel vliegen. Heeft een libel een prooi in zicht, dan slaagt hij er bijna altijd in om ‘m te grijpen. De oogzenuwen van een libel zijn namelijk direct verbonden met zijn vleugels – ‘killer neural wiring’, zoals de New York Times het noemt. Die ‘bedrading’ stelt ‘m in staat om maar liefst 95% van zijn prooien te vangen. Dat hoge succespercentage komt ook omdat hij, net als de mens, hersencellen heeft waarmee hij de koers van zijn vliegende prooi kan voorspellen.

7. Oudste gevleugelde insect

De eerste libellen vlogen 330 miljoen jaar geleden al rond – 100 miljoen jaar voordat er dinosauriërs waren. Die oerlibellen, de oudste gevleugelde insecten, hadden een vleugelspanwijdte van zo’n 70 cm. In de miljoenen jaren sinds ze bestaan hebben libellen hun vliegtechniek tot in perfectie geëvolueerd. Momenteel wordt grootschalig internationaal (genen) onderzoek verricht naar alle 6.300 soorten libellen en hun voorouders. Door te bestuderen hoe de verschillende soorten zich ontwikkelden qua zicht en vliegwijze, hopen wetenschappers te ontrafelen hoe andere diersoorten evolueerden.

Bronnen: o.a. vogelbescherming.nl, New Scientist, Science, Science daily
Foto bovenaan: Getty Images

Meer over libellen

• De Vereniging voor veldbiologie (KNNV) maakte deze mooie en informatieve libellenschoolkrant.
• Libellenfotografie is een boeiende tak van sport. Je leest er alles over in deze mini-masterclass libellenfotografie van topfotograaf Edwin Giesbers.
• Hier vertelt Roots fotoblogger Paulien Bunskoek hoe je de prachtige ogen van een libel kunt fotograferen.
• Bekijk hier de documentaire ‘Sky Hunters, The World of the Dragonfly’.