Zo gaat het met – het fokken van – de eikelmuis

De eikelmuis heeft een hoog schattigheidsgehalte. Maar hij is óók het meest bedreigde knaagdier van Nederland, mede doordat maar weinig mensen ‘m kennen. Dit jaar, het Jaar van de Eikelmuis, moet daarin verandering brengen. Natuurfotograaf Edwin Giesbers nam voor Roots al eerder een kijkje in de GaiaZoo in Limburg, waar het fruitdiefje al sinds 2017 met succes wordt gefokt.

Winterslaap

Op een vroege ochtend in de nazomer heb ik bij GaiaZoo afgesproken met medewerkster Minke Geense. De Limburgse dierentuin is in 2017 begonnen met een fokproject voor eikelmuizen en ik mag met Geense mee als ze de nestkasten gaat controleren. Zoals het een echte slaapmuis betaamt, zijn de muizen al in winterslaap en die duurt behoorlijk lang, van oktober tot april. “GaiaZoo vindt het belangrijk om samen te werken aan projecten die dicht bij huis zijn, in Zuid­ Limburg”, vertelt Geense. “De eikelmuis komt alleen nog maar in dat gebied voor en de populatie is hard achteruitgegaan.”

Even later staan we in een van de grote kooien, ingericht met natuurlijke materialen als struiken, boomstammen en takken, zodat de muizen voldoende schuilplaatsen hebben en lekker kunnen ravotten. Voorzichtig opent Geense de eerste nestkast, maar die blijkt niet bewoond. Bij de volgende hebben we meer succes: een hele familie eikelmuis ligt gezellig tegen elkaar aan, in diepe slaap verzonken. Geense: “Eikelmuizen zijn ’s avonds en ’s nachts actief; dat betekent dat we ze helaas niet altijd te zien krijgen. Als we ze voer komen brengen, liggen ze te slapen. We controleren ze wel regelmatig. In de winter om te kijken of ze goed door de winterslaap komen. Dat is altijd een leuk moment, omdat ze dan heel diep slapen en dus veel minder bewegelijk zijn, zodat je ze even heel goed kunt bekijken. In het voorjaar en de zomer controleren we de dieren om te kijken of ze al jongen hebben. Dan is het natuurlijk altijd leuk om te zien hoeveel er al geboren zijn.”

Ook in de winter worden de nestkasten gecheckt. Leuk, want dan zijn de eikelmuizen goed te bekijken | Foto Edwin Giesbers

Reddingsplan voor de eikelmuis

GaiaZoo werkt samen met de Zoogdiervereniging, de provincie Limburg en Stichting IKL aan een project om van de eikelmuis een vaker geziene bewoner van ons land te maken. Voor Stichting IKL is Anke Brouns de soortencoördinator.
“De Zoogdiervereniging doet al een tijdje onderzoek naar de eikelmuis”, vertelt ze. “De laatste jaren werd duidelijk dat er een kans bestaat dat we de soort voor Nederland kunnen verliezen. Waardoor dat komt, weten we niet precies. We weten wel dat dit beeld ook voor de rest van Europa geldt; bijna overal waar de eikelmuis voorkomt is de populatie achteruitgegaan. Omdat we eikelmuizen in Nederland absoluut willen behouden, heeft de provincie Limburg door experts een soortbeschermingsplan laten opstellen.

Stichting IKL is vervolgens gevraagd om dat plan uit te gaan voeren. Dat houdt in dat we het huidige leefgebied verbeteren en uitbreiden, en dat we de verschillende (potentiële) leefgebieden met elkaar gaan verbinden. Zo hopen we dat meer plekken geschikt worden voor de eikelmuis, zodat de populatie weer kan groeien. Een lastige klus, daarom doen we nu de dingen waarvan we sowieso zeker weten dat ze helpen en proberen we door middel van onderzoek meer te weten te komen, zodat we de maatregelen nog beter kunnen uitvoeren.”

In het Savelsbos, in het uiterste zuiden van Limburg, komt voor zover we weten de laatste wilde populatie eikelmuizen voor. “Enkele jaren geleden zijn rond het Zuid­Limburgse Bemelen eikelmuizen uitgezet, in een gebied waar ze vroeger ook voorkwamen en dat erg geschikt lijkt voor de dieren. De populatie rond Bemelen is inmiddels een stuk groter dan die in het Savelsbos”, zegt Brouns.

Jonge muisjes

Als ik me vroeg in de volgende zomer weer meld bij GaiaZoo zijn er inmiddels diverse nesten met jonge eikelmuisjes. Geense laat mij weer in een nestkast gluren en de kleine boefjes kijken mij nieuwsgierig aan. Prachtig! Over ongeveer een maand zullen ze in de natuur worden vrijgelaten om de populatie in de vrije natuur te vergroten. Dat gaat als volgt: de nestkast wordt voor transport afgesloten en in de vrije natuur opgehangen. Dit is het minst stressvol voor de dieren. Hangt de nestkast eenmaal op z’n plek, dan wordt hij geopend en kunnen de eikelmuizen op eigen gelegenheid – vaak pas als het donker is – naar buiten kruipen om hun nieuwe leefomgeving te verkennen en kennis te maken met soortgenoten.

Een maand later krijg ik een bericht van Minke Geense: “We hebben gisteren de jonge eikelmuizen uitgezet in een nieuw gebied dat tegen het gebied aan ligt waar we al eerder eikelmuizen hebben uitgezet. In dat nieuwe gebied waren ook al eerder lege kasten opgehangen die dan worden omgeruild door de nestkasten met eikelmuizen. En wat bleek: in een van die kasten zát al een eikelmuis! Blijkbaar is het nieuwe gebied duidelijk geschikt en worden de opgehangen kasten dankbaar in gebruik genomen.”

Volgens Anke Brouns leven er naar schatting nu weer tussen de 100 en 200 eikelmuizen in het wild en hun aantal groeit jaar op jaar. Hopelijk duurt het niet lang voordat het in zuidelijk Limburg en daarbuiten weer wemelt van de guitig gemaskerde fruitdiefjes.

In de zomer wordt de nestkast in de vrije natuur opgehangen, waarna de dieren hun nieuwe leefomgeving kunnen verkennen | Foto Edwin Giesbers

Er leven naar schatting nu weer tussen de 100 en 200 eikelmuizen in het wild. | Foto Edwin Giesbers

Paspoort

Naam: eikelmuis.
Wetenschappelijke naam: Eliomys quercinus.
Lengte lichaam: een forse muis met een kop-romplengte van 10-18 cm en een staart van 9-15 cm.
Gewicht: varieert van 50 gr. tot 110 gr. vlak voor de winterslaap.
Kenmerken: grijze tot warmbruine vacht op de rug, witte tot geelwitte buik. Het masker is zwart en loopt als een streep aan weerszijden van de kop vanaf de snuit, rond de ogen tot achter de oren.
Voortplanting: direct na het ontwaken uit de winterslaap is de paartijd. In mei of juni worden vier tot zes jongen geboren.
Leefgebied: gevarieerde structuurrijke bossen en bosranden.
Voedsel: een variabel menu van zaden en vruchten, maar ook insecten en slakken.
Vijanden: uilen, vossen, marters en andere roofdieren.
Leefwijze: is actief van schemering tot zonsopkomst. De winterslaap duurt van oktober tot april.
Verspreiding: van West- en Midden-Europa tot Noord-Afrika.

CREDITS: TEKST EN BEELD EDWIN GIESBERS

2022: het Jaar van de Eikelmuis

Het fokproject van GaiaZoo is weliswaar succesvol, maar het volstaat niet om de eikelmuis af te helpen van zijn ernstig bedreigde status. Het dier moet meer naamsbekendheid krijgen – en er is meer onderzoek nodig. Daarom is 2022 uitgeroepen tot het Jaar van de Eikelmuis.