8x wat je wellicht nog niet wist over orka’s

Het domineerde gisteren het Nederlandse nieuws. Een gestrande orka, aan de kust van het Zeeuwse Cadzand. Reddingspogingen bleken vruchteloos. Het jonge vrouwtje kreeg verdoving tegen de pijn en stierf vlak voor middernacht een natuurlijke dood, aldus de NOS. Roots dook in de wereld van dit intrigerende zeezoogdier.

1. Walvis of dolfijn?

De orka (Orcinus orca) wordt ook wel zwaardwalvis genoemd, en heet in het Engels ‘killer whale’. Hij behoort echter tot de dolfijnenfamilie en is binnen die familie de grootste soort.

2. De ene orka is de andere niet

Er zijn verschillende soorten orka’s, al wordt bij orka’s niet gesproken van soorten maar van ecotypen. De ecotypen verschillen van elkaar in onder meer uiterlijk, jachttechnieken, prooidieren en communicatie; ze hebben elk hun eigen dialect. Onderscheid wordt gemaakt tussen orka’s op het zuidelijk- en orka’s op het noordelijk halfrond. De Whale and Dolphin Conservation (WDC) heeft een overzicht van de ecotypes (tot nu toe). Een greep:
Op het noordelijk halfrond:

• Bigg’s orka’s (eerst ‘reizende orka’s’ genoemd) – die grote afstanden afleggen en andere zeezoogdieren eten
• Residentiële orka’s – die in een specifiek gebied leven en uitsluitend leven van vis, zoals zalm
• Offshore orka’s – die ver op zee leven, en waarover nog maar weinig bekend is

Op het zuidelijk halfrond zijn vier types: type A, B (klein en groot), C en D. De Type D orka werd pas in 2019 door internationale wetenschappers op videobeeld gelegd, voor de kust van Chili.

Een Bigg’s orka (genaamd T099, Bella), voor de kust van Whidbey Island in Washington, Amerika | Foto Getty Images

3. Lievelingskost: (lever van) de witte haai

Hoewel sommige orka’s dus uitsluitend vis eten, jagen anderen op grote zeezoogdieren. Wetenschappers ontdekten in 2019 dat orka’s bij Australië zelfs het grootste dier op aarde op hun menu hebben staan: de blauwe vinvis. Ook de witte haai, die verder alleen de mens als vijand heeft, is voor een orka niet veilig. Bij Zuid-Afrika werden sinds 2017 al karkassen van witte haaien gevonden waarvan de lever ontbrak. Onlangs volgde bewijs op video dat orka’s inderdaad witte haaien eten. De videobeelden werden geanalyseerd in dit recente artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Ecology.

Lees ook:
Voor het eerst gemeten: de hartslag van de blauwe vinvis.

4. Geen natuurlijke vijanden, wel in gevaar

Natuurlijke vijanden heeft de orka niet: dit grote (én snelle) zwart-witte roofdier staat aan de top van de maritieme voedselketen. Miljoenen jaren geleden was dat waarschijnlijk anders, toen de Megalodon nog rondzwom in de wereldzeeën. Met zijn lengte van 16 meter en gewicht van 61 ton kon deze reus gemakkelijk een orka verschalken, aldus wetenschappers van de universiteit van Zürich.

Eén van de grootste gevaren voor de orka anno 2022 schuilt in giftige chemicaliën, om precies te zijn in PCB’s (Polychloorbifenylen). Omdat orka’s aan de top van de voedselketen zitten, hebben ze daarvan een extra hoge concentratie in hun bloed. Vooral de orka’s in de Salish Sea, die leven van zalm, zijn hiervan het slachtoffer. De vrouwtjes hebben veel miskramen en veel van de kalfjes sterven vlak na de geboorte.

5. Ze rouwen – of toch niet?

Zeventien dagen zwom een vrouwtjesorka voor de kust van Canada rond met haar dode, pasgeboren kalf – over een afstand van zo’n 1.500 kilometer. De trieste aanblik van het dier, Tahlequah en (door wetenschappers) J35 genoemd, haalde het wereldnieuws. Vaak werd daarin gesproken van rouw. Walvisonderzoeker John Ford sluit dat niet uit, maar houdt het eerder op een sterk instinct van de moeder om haar jong te redden. In september 2020 werd J35 gelukkig gezien met een gezond ogend kalf: een mannetje. Op whaleresearch.com zie je de beelden.

6. De oma is héél belangrijk: ‘het oma-effect’

Naast enkele walvissoorten is de orka, afgezien van de mens, het enige zoogdier dat een menopauze heeft. Tot ongeveer hun veertigste kunnen vrouwtjes orka’s jongen krijgen, maar ze kunnen wel 90 jaar oud worden. Lang was het een mysterie waarom ze zo lang konden doorleven, terwijl ze zich niet meer voortplantten. Inmiddels is de waarschijnlijke reden bekend: het ‘oma-effect’.

Volgens de Britse evolutionair ecoloog Dan Franks is de kennis van een ouder orka vrouwtje van enorme waarde voor de groep, in zo’n matriarchale samenleving. Voor een kalfje vergroot een oma zelfs de kans om te overleven, zo schrijven Franks en collega’s in 2019 in het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS).

Een kalfje heeft meer kans te overleven met een oma in de buurt | Foto Getty Images

7. Hechte kuddes – en vrienden

Orka’s van hetzelfde ecotype leven in kuddes. Binnen die kuddes hebben ze zo hun lievelingen, zo concludeerden Britse wetenschappers vorig jaar uit dronebeelden. Vooral de jonge dieren trekken naar elkaar toe en brengen veel tijd met elkaar door, later groeien ze wat uit elkaar.

8. Hij rukt noordwaarts op

De orka is één van de meest verspreide zoogdieren, wereldwijd. Door smeltend ijs bij Alaska begeeft hij zich nu ook in de Arctische Oceaan (Noordelijke IJszee). Voorheen vermeden orka’s die contreien om te voorkomen dat ze ingesloten zouden raken door ijs en zouden stikken, aldus wetenschapper Brynn Kimber eind 2021 in Scientific American. Dankzij geluidsopnames staat nu onomstotelijk vast dat de orka ook hier rondzwemt. Met andere woorden: ‘Orcas are moving in as ice is moving out’.

Bronnen: o.a. NOS | PNAS | Ecology| Scientific American | Whale Research
Foto’s: Getty Images

Meer lezen

• Het is er donker en vaak koud, en ze herbergen onnoemelijk veel geheimen. Vind je het gek, gezien die enorme dieptes. Dit zijn de tien diepste oceanen en zeeën.
• Langs de Noorse kust verzamelen zich elk jaar miljoenen haringen om te paaien. Een buitenkans voor de dieren die deze smakelijke vissen op hun menu hebben staan. Bultrugwalvissen hebben er een reis van vele duizenden kilometers voor over en ook orka’s laten zich de overdaad goed smaken. Natuurfotograaf Espen Bergersen observeerde hun tafelmanieren en maakte spectaculaire video’s.
• ‘Van zeemonster tot ambassadeur. Wat vertelt de orka ons?’ – in De Groene Amsterdammer.
• Niet alleen voor orka’s zijn oceanen zijn van levensbelang, ook de mens is ervan afhankelijk. Wist je dat zeeën en oceanen ook zuurstof leveren? Eén op de twee ademhalingen heb je te danken aan de oceaan…