Vandaag begint de zomer en is het de langste dag. Op deze dag van het jaar schijnt de zon het langst. Tijd om eens na te denken over de rol van de zon, want zoals onze planeet rond de zon draait, zo draait ons leven en dat van de natuur om ons heen om de zon. Wetenschapsjournalist Govert Schilling deelt zijn fascinatie voor onze kosmische krachtbron.
Een lange, hete julidag, met een brandende zon aan de strakblauwe hemel – wat een cadeautje, elk jaar opnieuw. Als je deze zomer ook zo van de zon geniet, heb dan maar wat medelijden met de wetenschappers op het Amundsen-Scott South Pole Station. Daar is het in juli en augustus hartje winter en komt de zon maandenlang niet boven de horizon. Want je staat er gewoonlijk niet zo bij stil, maar de seizoenen op het noordelijk halfrond zijn precies tegengesteld aan die op het zuidelijk halfrond. Als het bij ons zomer is, is het in Australië en Zuid-Amerika winter, en omgekeerd. In de Tropen is dan weer bijna geen sprake van seizoenen zoals wij die kennen. Op de evenaar van de aarde is het zelfs het hele jaar door twaalf uur lang dag en twaalf uur lang nacht.
Het gloeiende, gasvormige ‘oppervlak’ van de zon heeft een temperatuur van zo’n 5.500 graden Celsius. In het diepe binnenste loopt het kwik op tot maar liefst 15 miljoen graden. Gelukkig staat de ster op een ‘veilige’ afstand van 150 miljoen kilometer. Foto: iStock
Hoe wij de zon in de loop van de dag en in de loop van het jaar langs de hemel zien bewegen, heeft alles te maken met de scheve stand van de aarde ten opzichte van zijn baan om de zon, zoals we vroeger allemaal geleerd hebben op school. Maar alleen door in de natuur om je heen te kijken, zie je wat een enorme invloed de seizoenen hebben op het leven op aarde.
De zon als krachtbron
Al het leven op onze planeet heeft zijn bestaan te danken aan de zon. Zonder zonnewarmte zou de aarde een stijf bevroren, duistere wereld zijn. Het licht van de zon ligt aan de basis van de fotosynthese: in bladgroen wordt koolzuurgas omgezet in voedingsstoffen, en de vrijkomende zuurstof is van levensbelang voor de mens. De zon is in de meest letterlijke zin onze krachtbron.
Bij zonne-energie denken we in eerste instantie aan zonnepanelen, maar ook elke andere vorm van energie is indirect afkomstig van de zon. Het weer op aarde wordt ‘aangedreven’ door de instraling van de zon, en samen met de maan veroorzaakt de zon eb en vloed in de aardse oceanen. Dus ook wind- en getijdenenergie hebben we aan de zon te danken.
Zelfs onze verfoeide fossiele brandstoffen – aardolie en aardgas – waren er zonder de zon nooit geweest: het zijn de producten van afgestorven bomen en planeten uit een ver geologisch verleden. Klimaat, landbouw, voedselvoorziening, energiehuishouding – vrijwel alle facetten van ons moderne bestaan zijn nauw verweven met de zon.
Beekje De Swalm. Foto: Melchert Meijer zu Schlochtern
Onbegrepen grillen
Tegelijkertijd is de zon ook een helse furie die het aardse leven kan bedreigen. We smeren ons in om ons te beschermen tegen haar schadelijke ultraviolette straling. Lange blootstelling aan zonlicht leidt tot huidkanker. Lange blootstelling aan zonlicht leidt tot huidkanker, daarom is het dragen van uv-werende kleding aan te raden. Hoe die kleding werkt en wat uv-licht precies is, dat lees je hier.
Uitbarstingen op de zon kunnen aardse communicatienetwerken lamleggen en onze kwetsbare technologische samenleving ontwrichten. En over één miljard jaar zal de zon zo sterk zijn opgezwollen dat alle oceanen verdampen en de aarde droogkookt.
Best verontrustend dus dat we de zon nog maar zo slecht begrijpen. Dat niemand de precieze oorsprong kent van de elfjaarlijkse cyclus van donkere zonnevlekken, extreme röntgenuitbarstingen en krachtige zonnestormen. Dat we niet weten of en wanneer er weer een nieuwe Kleine IJstijd kan aanbreken, zoals we die een paar eeuwen geleden meemaakten. We zijn overgeleverd aan de onbegrepen grillen van een ziedende bal van kolkend gas.
Foto: iStock
Geheimen ontfutselen
Op de top van de Haleakala-vulkaan op Maui (Hawaii) hebben sterrenkundigen een nieuwe telescoop gebouwd die de zon continu in de gaten houdt. Op Tenerife of La Palma verrijst binnen een paar jaar een Europese tegenhanger. Terwijl aan de stranden beneden de toeristen van hun zonvakantie liggen te genieten, brengen wetenschappers hun meetinstrumenten in stelling om de koperen ploert zijn geheimen te ontfutselen.
Dat gebeurt trouwens niet alleen vanaf hoge bergtoppen op aarde, maar ook vanuit de ruimte. Zowel de Parker Solar Probe van de Amerikaanse NASA als de Solar Orbiter van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA bestuderen het hemellichaam van nabij, van achter de broodnodige bescherming van grote zonneschermen. Want onze moederster, waar we als mensheid zo enorm afhankelijk van zijn, kunnen we maar beter goed begrijpen en doorgronden. Moederster, ja. Want daar staan we ook niet dagelijks bij stil: onze zon is gewoon een van de talloze sterren in het Melkwegstelsel, en de sterren die je ’s nachts aan de hemel ziet stralen, zijn stuk voor stuk gloeiendhete gasbollen zoals de zon, waarschijnlijk met hun eigen gevolg van planeten.
Foto: Kirsten de Boer
Onooglijk sterretje
Aan het eind van een warme zomerdag verdwijnt de zon achter de horizon. De hemel kleurt oranje en het begint geleidelijk te schemeren. De lucht koelt af, bloemen sluiten zich, vogels zoeken hun nest op, en even later fladderen er vleermuizen rond, op zoek naar insecten. Een smalle maansikkel is als eerste zichtbaar aan de avondhemel – gereflecteerd zonlicht. Niet lang daarna zijn ook de helderste sterren te zien.
Mijn huid gloeit nog na van de zonnewarmte. Van dat ene, onooglijke sterretje in dat uitgestrekte heelal; sommige sterren aan de nachtelijke hemel stralen nog enorm veel krachtiger dan onze eigen zon.
Als het eenmaal echt donker is geworden, zie ik honderden zonnen schijnen. Honderden kosmische krachtbronnen, op duizelingwekkende afstanden. Op hoeveel verre werelden zouden onbekende levensvormen nu van hun eigen zinderende zomer genieten?
Meer berichten over de zon
- Hoe voorkom je op warme dagen een zonnesteek tijdens het wandelen? Wandel-redacteur Daniël Mulder geeft antwoord.
- Fotograferen in vol zonlicht. Dat doe je normaal gesproken liever niet. Slagschaduwen, hard licht, dat wil je eigenlijk niet. Maar als je nu tóch overdag wilt fotograferen? Roots fotoblogger Bert Kok geeft tips. Het blijkt toch te kunnen…
Foto bovenaan: Kirsten de Boer
