Voor de ijsvogel kan dit jaar al niet meer stuk. De winters van de afgelopen twee jaar stelden weinig voor – nauwelijks dichtgevroren wateren. En de rust die corona nu teweegbrengt in de natuur vindt hij wel prettig. Zo kan hij tenminste ongestoord visjes vangen en vrouwtjes versieren. De kans dat je zelf een ijsvogel spot is deze maanden groter dan ooit. Hoogste tijd om even z’n leven in te duiken – en meteen ook maar kennis te maken met wat knappe tropische familieleden.
Een boel eitjes per jaar
De ijsvogel – de Alcedo atthis – broedt jaarlijks meerdere keren, de laatste jaren steeds vaker drie of zelfs vier keer. Het eerste ijsvogel grut van dit jaar is er waarschijnlijk al, of bijna. Het vrouwtje legt vier tot acht eitjes. Behoorlijk wat nageslacht dus, per broedseizoen. Geen overbodige luxe. Veel jongen redden het niet zodra ze op eigen pootjes staan. Bovendien moet de ijsvogel reserves opbouwen voor zijn soort: strenge winters kosten het leven aan soms wel 80% van de zijnen.
Op de dramatische winter van 2018 volgden gelukkig twee zachte winters. Bovendien kan hij op steeds meer plekken broeden in speciaal aangelegde ijsvogelwanden. Amsterdam alleen al telt er behoorlijk wat. Ook op het terrein van Tata Steel in IJmuiden kan hij sinds dit jaar terecht – als het plekje hem bevalt. Je kan het zelf volgen via de webcam. Deze nestgang in Groot-Brittannië werd al eerder met succes in gebruik genomen, en leverde unieke beelden op van binnenin een nest.
Eerst versieren met een visje, daarna samen het huishouden runnen
Elk jaar moet mannetje ijsvogel weer een vrouwtje zien te schaken. Daarbij is hij best trouw: dikwijls valt hij voor hetzelfde vrouwtje. Dan is het eerst nog wel zaak haar te imponeren met een vers gevangen visje. Veel vrouwtjes stellen dat als eis, voordat ze paren.
Het uitgraven van een nest doen mannetje en vrouwtje ijsvogel omstebeurt, met hun snavel en poten. Als de één graaft, zit de ander op de uitkijk. In zo’n twee weken maken ze een nestgang van minstens 60 centimeter diep. Aan het einde zit de broedkamer – ver genoeg om hun kroost veilig te stellen voor de lange snavel van een reiger. Ook bij het broeden en voeden wisselen ze elkaar af.
Behoorlijk felle vechtersbaasjes
De ijsvogel kan best fel uit de hoek komen. Sowieso als hij een vrouwtje voor zich wil winnen. Dan gaat hij de strijd aan met zijn concurrent, soms tot de dood erop volgt. Maar ook tijdens het broeden moeten indringers het ontgelden. En na het broedseizoen moet hij zijn visplekje voor de herfst en winter weer veilig stellen. Als de ongewenste gast er niet vandoor gaat als hij ‘m schreeuwend achterna zit dan volgt er een gevecht. Dat gaat er op z’n ijsvogels zo aan toe: je grijpt de ander bij de snavel – en vecht gewoon door als je in het water belandt. Op dit videofragment van Beleef de Lente seizoen 2017 zie je zo’n ruzie met een indringer.
Foto: Vera van der Waal
Als hij wil vliegt hij kilometers ver
De meeste ijsvogels in Nederland blijven op hun eigen vertrouwde plekje. Na het broedseizoen kunnen er opeens ‘vreemde’ ijsvogels opduiken, als individuen uit andere landen hier komen overwinteren. Ver vliegen kan de ijsvogel namelijk wel. Leden van het Britse ‘Landguard Bird Observatory’ vingen een ijsvogel die bijna duizend kilometer had afgelegd vanuit Polen.
Iriserende veren
Van voren is de ijsvogel vrij onopvallend roestbruin-oranje. Des te opvallender zijn z’n felblauwe kop, vleugels en rug. Vooral zijn rug is flitsend, met over het midden een neon-blauwe streep. Niet voor niets luidt zijn bijnaam ‘vliegende edelsteen’. Dat intense blauw dankt hij niet aan pigment maar aan ‘structurele kleuring’: de veren bevatten ultrakleine deeltjes die bepaalde golflengten van het licht absorberen of reflecteren. Handig om indruk mee te maken op een vrouwtje – en wellicht ook om vijanden af te schrikken.
Foto: Petra Mariën
Hij ziet uitstekend boven én onder water
Om visjes vanuit de lucht goed te kunnen zien heeft de ijsvogel bijzondere ogen. Net als zwaluwen en roofvogels heeft hij per oog niet één maar twee ‘fovea’s’: plekken op het netvlies met het scherpste zicht. Tijdens het duiken worden die ogen goed beschermd door een knipvlies, een extra ooglid dat half doorzichtig is.
Hydrodynamische snavel
Pijlsnel en geruisloos duikt de ijsvogel loodrecht het water in. Het water spat daarbij nauwelijks op, en dat vergt een bijzondere snavel. Dat bedacht ook een Japanse ingenieur – voor een verbeterd ontwerp voor een supersnelle trein liet hij zich inspireren door de dolkvormige ijsvogel-snavel. Met succes: de trein rijdt nu nog sneller, is energiezuiniger en veroorzaakt minder luchtdrukproblemen. Overigens is de ene ijsvogel-snavel de andere niet. Britse wetenschappers maakten vorig jaar 3D modellen van de snavels van liefst 31 soorten ijsvogels en onderwierpen die aan allerlei tests. De meest hydrodynamische snavel behoort toe aan de Groen-bruine ijsvogel – de Chloroceryle inda, bewoner van het Amazonegebied. Het wetenschappelijke artikel lees je hier.
Foto: Alwin Hardenbol
Samenwerkingsverbondje met … de otter
Hij is minstens zo verzot op vis als de ijsvogel, en laat weleens wat restjes achter: de otter. Bovendien speelt hij ook weleens voor de lol met een visje als hij zelf allang vol zit. Best handig dus om een beetje met hem op te trekken. Mits die otter niet te ver uit de kust drijft. Spaanse wetenschappers ontdekten onlangs dit bijzondere verbondje – of eigenlijk meer profiteurschap. De otter schiet er immers weinig mee op, maar hij heeft er óók geen last van. ‘Commensalisme’ heet dat.
Bijzonder fotogeniek – of hij nou stilzit, duikt of bidt
- Je zal ‘m maar opeens zien zitten, ‘gewoon’ op je waslijn
Foto: Beverley Brouwer
- De Schotse fotograaf Alan McFadyen ging op jacht naar een uniek ijsvogel ‘shot’. Het kostte hem zo’n 4200 uur en 720.000 opnames – maar het resulteerde dan ook in een prachtplaat van De Duik.
- De Britse amateurfotograaf Paul Gregory maakte deze unieke foto van een biddende ijsvogel in het ‘Attenborough’ natuurreservaat.
Dan nog even over zijn familie in warmere oorden
Vrijwel zijn hele familie woont in de (sub)tropen. Alleen de uit de kluiten gewassen Smyrna ijsvogel doet ook (het uiterste zuidoosten van) Europa aan. Pakweg honderd soorten telt de ijsvogelfamilie, de meesten eten geen vis. Qua looks lijken sommigen wél enorm op hem. De Blyths ijsvogel bijvoorbeeld, de Alcedo hercules, is net zijn grote broer. Het grootste familielid weegt liefst 15 keer zoveel en lijkt totaal niet op ‘m: de in Australië wonende kookaburra – de Dacelo novaeguineae.
Ook zijn tropische familieleden blinken uit in verenpracht. Neem nou de roze Zuid-Filippijnse dwergijsvogel – de Ceyx mindanensis. Oogchirurg en veldbioloog Miguel David De Leon kreeg begin dit jaar een jong van zo’n drie weken oud voor zijn lens. Je ziet de foto’s in dit artikel in de New York Times. Ook zonder regenboogkleuren is een ijsvogel trouwens knap. Check deze Bonte ijsvogel maar eens – de Megaceryle lugubris.
Krijg je geen genoeg van de ijsvogel? Hier lees en zie je meer
- Zelf een ijsvogel zien lukt beter met deze tips van vogelaar en Roots redacteur Paul Böhre.
- Op de Internet Bird Collection vind je foto’s en video’s van vele ijsvogels, gemaakt door mensen vanuit de hele wereld.
- Op Sovon.nl vind je het aantal ijsvogels in Nederland, en zie je duidelijk zijn voorliefde voor bepaalde provincies.
- IJsvogels.nl staat boordevol informatie en prachtige foto’s. Corné van Oosterhout is de man achter deze site. Hij berekende ook op interessante wijze hoeveel een ijsvogeltje weegt.
- De webcams van Beleef de Lente filmden in 2017 een ijsvogelnest, de filmpjes zie je hier terug. Must-see van dat seizoen: het moment waarop één van de aanstaande ouders een visje aanbood – aan de eitjes.
- Op steeds meer plekken zijn er speciale ijsvogelwanden aangelegd. Bij de Sloterplas in Amsterdam-West bijvoorbeeld, meteen met succes. Zelf een nestplek op het oog? Bij Vogelwerkgroep Het Gooi en Omstreken vind je wat je nodig hebt om een ijsvogelwand te bouwen.
- Weet je nog, die onfortuinlijke ijs-ijsvogel in 2018 – die was ingevroren in het ijs bij Oostzaan? De foto van de 14-jarige Christoph ging de wereld rond. Het inmiddels opgezette ijsvogelvrouwtje is nu te zien in het Natuurhistorisch Museum.
- Wat doe je als je een nooit eerder gefotografeerde ijsvogel ziet en vangt? Wetenschapper Chris Filardi ving de ‘ijsvogel met snor’ – de Actenoides bougainvillei enkele jaren geleden. Daarna doodde hij het diertje om het te conserveren voor de wetenschap – en ontketende daarmee een enorme rel.
- Als bioloog moet je er wat voor over hebben om sommige soorten te zien. De Malaita dwergijsvogel – de Ceyx malaitae – leeft op de Salomonseilanden in de Grote Oceaan en toont zich zelden. Maar de (nachtelijke) aanhouder wint…
BEELD OMSLAG: PETRA MARIËN
