Spaanse mus en Jan-van-Gent zijn beide vogels met een geografische verwijzing in de naam. Vaak is het echter niet (meer) duidelijk waar die referentie op slaat. Hoe komt de jan-van-gent eigenlijk aan zijn naam?
Houttuyn deed in 1763 al een verklarende poging. Hij kwam met de suggestie dat men de vogel in Schotland eerder al ‘Gentleman’ noemde, wegens zijne deftige houding. Dit zou de aanleiding zijn tot het geven van de naam Gent of Jan van Gent, by welken hy bekend is in de Nederlanden’. Hoe goed het verhaal ook klinkt, het klopt niet.
Op het Schotse eiland Bass Rock broeden meer dan 155.000 jan-van-genten. Foto Paul Bohre
Bassaangans
Jan-van-gent vindt zijn intrigerende oorsprong in de oude Engelse naam Bass Goose. Deze zeevogel is genoemd naar de sinds 1447 bekende broedplaats in Scholtand: Bass Rock, een oude vulkanische rots in zee, circa 30 km ten noordoosten van Edinburgh. Bass Goose werd in het Nederlands Bassaangans. Het Engelse Gannet weerspiegelt de ganzenlink: het middelengelse ‘ganet’ gaat immers terug op het oudengelse ‘ganot’ wat op zijn beurt dan weer verwant is met ‘gos’ en dat betekent ‘gans’. Hoe Gannet werd omgetoverd tot Gent is niet meteen duidelijk. Bassaan werd mogelijk voor de lol maar vermoedelijk eerder uit onbegrip vervangen door ‘Jan van’.
Jan-van-genten zijn bijzonder sierlijke vogels. Hun ontmoetingsritueel waar ze elkaar met de snavel knuffelen, is ook prachtig. Foto Paul Bohre
Zot
Het gebruik van mannelijke persoonsnamen werd wel vaker aangewend om vogels (en eventuele eigenschappen) aan te duiden. Jan-van-Genten zijn immers behept met een menselijke eigenschap: de zotheid. Jannen lieten zich – net als vele andere zeevogels die nauwelijks mensen gewend zijn – gemakkelijk vangen. De zeelui van weleer vonden dit best ‘zot’. De Vlaamse volksnaam ‘zeezot’ reflecteert vermoedelijk het handtamme, gekke karakter van deze sierlijke vogel. Leuk detail: ook de wetenschappelijke naam van Jan-van-Gent werd recent gewijzigd van Sula bassana naar Morus bassanus. En laat die Morus nu net zijn afgeleid van het Griekse moros wat ‘zot’ betekent.
Niets met Gent te maken
De naam Jan-van-Gent was al in gebruik bij de 17de eeuwse Hollandse walvisvaarders. Georges-Louis-Leclerc, Compte de Buffon (1707-1788) verfranst in zijn ‘Histoire Naturelle des oiseaux’ (1770-1783) deze naam tot ‘Jean-de-Gand’ maar hij dacht dat hiermee de grote mantelmeeuw bedoeld wordt. Hoe het ook zij: met Gent, hoofdstad van de Belgische provincie Oost-Vlaanderen, heeft deze fraaie zeevogel niets te maken.
Tip
Voor mensen met een interesse in de etymologie van Nederlandse vogelnamen: hét standaardwerk is : ‘Verklarend en etymologisch woordenboek van de Nederlandse vogelnamen’ van K.J. Eigenhuis, 2004.’
En recent verscheen een superleuk boekwerkje: ‘Baarman en boterkontje, de vogel en zijn naam’, geschreven door Toine Andersnach.
Vind je vogels leuk? Bestel dan een het nieuwste Roots Vogelmagazine. ZOnder verzendkosten als je het woord ‘GRATIS’ invult bij de kortingscode. Je kunt ook mee met weekenden naar Texel om vogels te leren kijken. Klik hier voor meer informatie.
